NGHỆ THUẬT SO SÁNH TRONG CA DAO

Thơ ca trữ tình dân gian là nơi bộc lộ rõ nhất tâm hồn dân tộc. Ý nghĩa cơ bản của thơ ca trữ tình dân gian là biểu đạt những tư tưởng, tình cảm và cảm xúc của nhân dân.Những tư tưởng, tình cảm và cảm xúc ấy được chuyển tải thông qua những hình ảnh giàu giá trị tạo hình và qua một thế giới nghệ thuật lung linh sắc màu. Một trong những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc của ca dao là So sánh.

1. Khái niệm

 - So sánh tu từ là cách đối chiếu hai hay nhiều hiện tượng khác loại có cùng một dấu hiệu chung nào đấy (nét giống nhau) nhằm diễn tả một cách hình ảnh đặc điểm của một đối tượng.

2. Cấu trúc so sánh trong ca dao

 a. So sánh trực tiếp.

- Đây là kiểu so sánh trực tiếp với sự hiện diện của các từ liên từ “như”, “như thế”, “cũng thế” . Trong cấu trúc so sánh trực tiếp này có hai dạng:

+ Cấu trúc so sánh triển khai, nghĩa là câu lục (6) nêu lên định đề có tính chất khái quát: A như B (A và B là hai đối tượng khác loại). Còn câu bát (8) là B’ nêu rõ đặc tính nào đấy của B theo dấu hiệu tương đồng.

Đôi ta như thể con tằm  (A như B)

Cùng ăn một lá cùng nằm một nong (B’)

Nếu chỉ ví đôi ta như thể con tằm mà không có sự triển khai tiếp theo, chắc chắn người nghe sẽ thấy khó hiểu, không rõ con Tằm ở đây được nhấn mạnh với đặc điểm gì. Vì vậy B’ đã triển khai rõ ràng cùng ăn một lá cùng nằm một nong để diễn tả một cách đặc sắc phù hợp với việc bộc lộ tình cảm của đôi lứa yêu nhau.

+ Cấu trúc so sánh tương hỗ bổ sung, ở kết cấu này không có mệnh đề triển khai mà nêu lên một hoặc hai đối tượng cùng lúc so sánh với nhiều sự vật khác nhau. Các sự vật này có nét tương đồng hoặc đối lập nhau.

  * Có thể là một đối tượng (cái so sánh) được nhấn mạnh trong quan hệ liệt kê bổ sung:

Đôi ta như lửa mới nhen

Như trăng mới mọc, như đèn mới khêu

Thiếp xa chàng như rồng nọ xa mây

Như chim chèo bẻo xa cây măng vòi

Đối tượng so sánh được so sánh với nhiều sự vật khác nhau nhằm nhấn mạnh đối tượng

  * Có thể hai đối tượng trong quan hệ so sánh tương đồng:

Tình anh như nước dâng cao

Tình em như dải lụa đào tẩm hương

Anh và em đều được so sánh như nhau nhằm nhấn mạnh sự sâu sắc trong tình cảm của cả 2 đối tượng

  * Có thể hai đối tượng trong quan hệ so sánh đối lập:

Anh như chỉ gấm thêu cờ

Em như rau má mọc bờ giếng khơi

Hai hình ảnh so sánh này hoàn toàn đối lập với nhau. Hình ảnh so sánh với anh thì cao quí, hình ảnh so sánh với em thì dân dã, nhỏ nhoi

Trong cấu trúc so sánh bổ sung này, sự liệt kê, điệp ý có tác dụng nhấn mạnh đặc điểm tương đồng hoặc đối lập của các sự vật, cái này bổ sung cho cái kia mà không cần có sự giải mã hoặc triển khai.

b. so sánh song hành

- Đây là một kiểu so sánh chìm, giữa hai vế không có từ liên từ “ như”, “ là”, “ như thế”,

      Cây rầu thì lá cũng rầu

    Anh về anh bỏ mối sầu cho ai

        Cây xanh thì lá cũng xanh

         Cha mẹ hiền lành để đức cho con

Giữa hai vế(A) (bức tranh thiên nhiên), nêu lên những đặc điểm có tính ổn định mang tính qui luật của thiên nhiên và vế (B) (bức tranh tâm trạng) có nét tương đồng tạo nên một sự so sánh ngầm(nhưng chưa hẳn là ẩn dụ vì chủ thể chưa ẩn đi hoàn toàn). Sự so sánh này làm tăng sức mạnh của lí lẽ được nêu ra, tạo nên sức mạnh của đòn bẩy nghệ thuật

- So với so sánh trực tiếp thì so sánh song hành tạo điều kiện cho sự liên tưởng rộng rãi hơn, kích thích sự phát triển của trí tuệ và tình cảm nhiều hơn

3. Giá trị của việc sử dụng thủ pháp so sánh trong ca dao

-  So sánh giúp ta nhận thức sâu sắc hơn phương tiện nào đó của sự vật, hiện tượng. Nhờ so sánh mà các khái niệm, đặc điểm, thuộc tính trừu tượng trở nên rõ ràng, dễ hiểu.

       Thân em như chổi đầu hè

        Phòng khi mưa gió đi về chùi chân

        Chùi rồi lại vứt ra sân

       Gọi người hàng xóm có chân thì chùi

 Thân phận con người là khái niệm trừu tượng được cụ thể hoá bởi hình ảnh chổi đầu hè. Hình ảnh so sánh giúp cho việc thể hiện rõ thân phận trôi nổi , bất lực của người phụ nữ trong xã hội xưa

-  So sánh là biện pháp tạo hình giúp cho bài ca tăng tính chất tượng hình nghệ thuật

  Em như cá lượn đầu cầu

    Anh về lấy lưới, người câu mất rồi

Bài ca dao miêu tả một tình huống có ý nghĩa lớn vì nó nói về cái mốc quan trọng trong đời người. Nhanh chậm một chút thôi là mất thời cơ trong tình yêu hay những cơ hội khác trong cuộc sống. cách diễn đạt của bài ca này giúp cho cách diễn tả vừa cụ thể vừa mang ý nghĩa khái quát, giàu chất thơ

    Em như ngọn cỏ phất phơ

    Anh như con nghé ngơ ngơ ngoài đồng

Hình ảnh so sánh đã diễn tả một cách tài tình tâm thế cũng như trạng thái của hai đối tượng chàng trai và cô gái trong bài ca. Cô gái ví mình như ngọn cỏ phất phơ trước gió(hẳn phải là ngọn cỏ non tơ đầy sức sống nên mới phất phơ), thế mà chàng trai vô tâm cứ như con nghé ngu ngơ không để ý đến, không biết gì đến ngọn cỏ trong tầm tay với, mà ngọn cỏ thì dường như chào mời. Cả một không gian rộng lớn ngoài đồng nào ai ngăn cấm chỉ tự anh quá vô tâm trước tình em. Như vậy khó có câu thơ nào vừa cô đọng vừa tạo hình như thế

 Trung tâm gia sư - dạy kèm tại nhà NTIC

                                                                (nguồn từ internet)