LÍ THUYẾT VỀ CON LẮC ĐƠN VÀ BÀI TẬP VẬN DỤNG

TÓM TẮT LÝ THUYẾT VỀ CON LẮC ĐƠN

1. Cấu tạo

 - Gồm một sợi dây không giãn có độ dài , khối lượng không đáng kể, một đầu cố định, đầu còn lại được gắng vào một vật có khối lượng m. Con lắc dao động với biên độ góc nhỏ (α < 10⁰).

 - Điều kiện dao động điều hoà: Bỏ qua ma sát, lực cản và α₀ << 10⁰ rad hay S₀ << 

 

2. Phương trình dao động

Trong quá trình dao động con lắc đơn chịu tác dụng của các lực: trọng lực P, lực căng dây T. Các lực được phân tích như hình vẽ.

Áp dụng định luật II Newton ta có: 

Chiếu phương trình lên phương chuyển động ta được:

 với a = s"

Do góc α nhỏ nên ta sử dụng công thức gần đúng 

Đặt: 

Vậy con lắc đơn dao động vơi góc lệch nhỏ là một dao động điều hòa với tần số góc (rad/s).

 

3. Chu kỳ và tần số của con lắc đơn

Ta có: 

* Chú ý : Cũng tương tự như con lắc lò xo, với con lắc đơn ta cũng có hệ thức liên hệ giữa li độ, biên độ, tốc độ và tần số góc như sau:

Trong đó:  là hệ thức liên hệ giữa độ dài cung và bán kính cung.

 

4. Tốc độ và lực căng dây của con lắc đơn

Khi xét đến tốc độ và lực căng dây của con lắc đơn thì chúng ta xét trong trường hợp góc lệch của con lắc có thể rất lớn mà không phải là nhỏ hơn 10⁰. Lúc này con lắc đơn dao động là dao động tuần hoàn chứ không phải là dao động điều hòa nữa.

 

a. Tốc độ của con lắc đơn

Xét tại một vị trí bất kỳ (góc lệch α), áp dụng định luật bảo toàn năng lượng ta được:

 

b. Lực căng dây (T_L)

Từ phương trình: , chiếu vào phương của T ta được quỹ đạo là hình tròn, và gia tốc a đóng vai trò là gia tốc hướng tâm . Ta được:

Vậy ta có công thức tính tốc độ và lực căng dây của con lắc đơn như sau:

 

* Nhận xét:

Khi con lắc đi qua vị trí cân bằng (α = 0) thì khi đó cả tốc độ và lực căng dây đều đạt giá trị lớn nhất:

Khi con lắc đi qua vị trí biên (α = α₀) thì khi đó cả tốc độ và lực căng dây đều đạt giá trị nhỏ nhất:

 

5. Năng lượng của con lắc đơn

5.1 Động năng của con lắc đơn

W_đ = 

 

5.2 Thế năng của con lắc (Chọn gốc thế năng tại VTCB và con lắc có li độ góc α)

 

5.3 Cơ năng của con lắc

W = +  = const

* Chú ý : Các công thức tính động năng, thế năng và cơ năng trên là những công thức tính chính xác với mọi giá trị của góc lệch α. Khi α nhỏ (α < 10⁰) thì chúng ta có các công thức tính gần đúng giá trị của thế năng và cơ năng của con lắc như sau:

Vì: 

Khi đó: 

Động năng của con lắc đơn : W_đ = 

Thế năng của con lắc đơn : 

Do  nên ta có 

Cơ năng của con lắc đơn : 

- Đơn vị tính : W, W_d, W_t (J); α, α₀ (rad); m (kg); .

 

BÀI TẬP VẬN DỤNG

+ Dạng 1:  Chu kỳ và tần số dao động của con lắc đơn

Ví dụ 1:  Một con lắc đơn có chu kỳ T = 2s. Nếu tăng chiều dài của con lắc thêm 20,5cm thì chu kỳ dao động mới của con lắc là 2,2s. Tìm chiều dài và gia tốc trọng trường g.

Hướng dẫn giải:

Gọi T và T’ là chu kỳ dao động của con lắc trước và sau khi tăng chiều dài.

Ta có:

 0,976 m

Thay vào công thức tính T ta có  9,632m/s².

 

Ví dụ 2 : Hai con lắc đơn có hiệu chiều dài là 14cm. Trong cùng một khoảng thời gian con lắc thứ nhất thực hiện được 15 dao động thì con lắc thứ hai thực hiện được 20 dao động. Tính chiều dài  và chu kỳ T của mỗi con lắc. Lấy gia tốc trọng trường g = 10m/s².

Hướng dẫn giải :

Ta có số dao động N và khoảng thời gian Δt mà các con lắc thực hiện được liên hệ với nhau theo phương trình: Δt = N.T

Theo bài ta có : 

Mà: 

Từ đó ta có: 

Với: 1,13s

Với 0,85s

 

+ Dạng 2: Tính tốc độ và lực căng dây của con lắc đơn

Ví dụ 1 : Một con lắc đơn có chiều dài dây treo là 100cm, kéo con lắc lệch khỏi VTCB một góc α₀với cosα₀ = 0,892 rồi truyền cho nó vận tốc v = 30cm/s. Lấy g = 10m/s².

a. Tính v_max

b. Vật có khối lượng m = 100g. Hãy tính lực căng dây khi dây treo hợp với phương thẳng đứng góc α với cosα = 0,9

Hướng dẫn giải :

a. Áp dụng công thức tính tốc độ của con lắc đơn ta có:

b. Theo công thức tính lực căng dây treo ta có:

 

Ví dụ 2 : Một con lắc đơn có m = 100g, dao động điều hòa với biên độ góc α₀ = 30⁰. Lấy g = 10m/s². Tính lực căng dây cực tiểu của con lắc trong quá trình dao động.

Hướng dẫn giải :

Ta có công thức tính lực căng dây: 

Lực căng dây đạt giá trị cực tiểu khi: 

Khi đó: 

 

Ví dụ 3 : Một con lắc đơn có khối lượng m = 100g, chiều dài  dao động với biên độ góc . Tính động năng và tốc độ của con lắc khi nó đi qua vị trí có góc lệch , lấy g = 10m/s².

Hướng dẫn giải :

Vận tốc của con lắc đơn được tính theo công thức:

Động năng của con lắc là: 

 

+ Dạng 3: Lập phương trình dao động của con lắc đơn.

* Chú ý : Khi lập phương trình dao động của con lắc đơn có hai dạng phương trình:

- Phương trình dao động theo li độ dài: 

- Phương trình dao động theo li độ góc với  

Ví dụ 1 : Một con lắc đơn dao động điều hòa có chu kỳ dao động T = 2s. Lấy g = 10m/s², π² = 10. Viết phương trình dao động của con lắc biết rằng tại thời điểm ban đầu vật có li độ góc α = 0,05 (rad) và vận tốc v = -15,7 (cm/s).

Hướng dẫn giải :

Gọi phương trình dao động theo li độ dài của con lắc là: 

Trong đó: 

Áp dụng hệ thức liên hệ ta tính được biên độ dài của con lắc đơn:

Khi đó tại t = 0 ta có: 

Vậy phương trình dao động của con lắc là: .

 

Ví dụ 2 : Một con lắc đơn dao động điều hòa có chiều dài . Tại t = 0, từ vị trí cân bằng truyền cho con lắc một vận tốc ban đầu 14cm/s theo chiều dương của trục tọa độ. Lấy g = 9,8m/s², viết phương trình dao động của con lắc.

Hướng dẫn giải :

Gọi phương trình dao động theo li độ dài của con lắc là: 

Tần số góc dao động: 

Vận tốc tại vị trí cân bằng là vận tốc cực đại nên ta có: 

Khi đó tại t = 0 ta có:  

Vậy phương trình dao động của con lắc là .

 

+ Dạng 4 : Năng lượng dao động của con lắc đơn

Chú ý khi làm bài tập :

- Tính toán năng lượng dao động khi góc lệch lớn (Dao động của con lắc khi này là dao động tuần hoàn chứ không phải dao động điều hòa) : 

- Tính toán năng lượng dao động khi góc lệch nhỏ (lúc này dao động của con lắc là dao động điều hòa, thường thì trong kỳ thi Đại học sẽ là trường hợp này):

- Khi đề bài cho mối quan hệ giữa động năng và thế năng (chẳng hạn cho W_d = k.W_t, với k là một hệ số tỉ lệ nào đó) thì:

+ Tính li độ dài (s) hay li độ góc (α) chúng ta quy hết về theo Thế năng (W_t). Cụ thể như sau:

  (1)

+ Tương tự để tính tốc độ v thì chúng ta quy hết theo động năng (W_d) :

Nhận xét :

- Nhìn biểu thức thì có vẻ phức tạp nhưng thực ra trong bài toán cụ thể chúng ta thực hiện phép giản ước sẽ được biểu thức hay kết quả đẹp hơn nhiều.

- Trong các đề thi để cho việc tính toán đơn giản thì ở (1) thường cho các giá trị của k là k = 1 hoặc k = 3.

Ví dụ 1 : Một con lắc đơn có , dao động điều hòa tại nơi có g = 10m/s² và góc lệch cực đại là 9⁰. Chọn gốc thế tại vị trí cân bằng. Giá trị của vận tốc con lắc tại vị trí động năng bằng thế năng là bao nhiêu ?

Hướng dẫn giải :

Năng lượng dao động của con lắc đơn là: 

Khi động năng bằng thế năng (tính vận tốc nên nhớ quy về Động năng nhé) ta có:

 

Ví dụ 2 : Một con lắc đơn gồm một quả cầu có khối lượng 500g treo vào một sợi dây mảnh, dài 60cm. Khi con lắc đang ở vị trí cân bằng thì cung cấp cho nó một năng lượng 0,015J, khi đó con lắc dao động điều hòa. Tính biên độ dao động của con lắc. Lấy g = 10m/s².

Hướng dẫn giải :

Biên độ góc dao động của con lắc được tính từ phương trình của năng lượng:

 

Ví dụ 3 : Một con lắc đơn có m = 200g, g = 9,86 m/s². Nó dao động với phương trình: 

a. Tìm chiều dài và năng lượng dao động của con lắc.

b. Tại t = 0 vật có li độ và vận tốc bằng bao nhiêu?

c. Tính vận tốc của con lắc khi nó ở vị trí 

d. Tìm thời gian nhỏ nhất (t_min) để con lắc đi từ vị trí có Động năng cực đại đến vị trí mà W_đ = 3W_t

Hướng dẫn giải :

a. Ta có: 

Biên độ dài của con lắc là A = 

Năng lượng dao động của con lắc là: 

b. Từ giả thiết ta có phương trình theo li độ dài của con lắc:

Từ đó phương trình vận tốc : 

Tại t = 0 thì 

c. Khi  

Từ đó ta được: .

Thay giá trị m = 0,2kg và W tính được ở câu a ta tìm được v.

d. Áp dụng công thức ở (1) ta có : Khi động năng cực đại vật ở Vị trí cân bằng (α = 0).

Khi động năng bằng 3 lần thế năng ta có :

 Vậy bài toán trở thành tìm t_min khi vật đi từ vị trí có α = 0 đến vị trí có 

Ta dễ dàng tìm được 

 

Trung tâm luyện thi, gia sư - dạy kèm tại nhà NTIC Đà Nẵng