TÓM TẮT LÍ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP PHẦN CÁC ĐỊNH LUẬT MENDEN

A. TOÙM TAÉT LÍ THUYEÁT

 

I. MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM VAØ THUAÄT NGÖÕ

 

1. Alen: laø caùc traïng thaùi khaùc nhau cuûa cuøng moät gen . Caùc alen coù vò trí töông öùng treân 1 caëp NST töông ñoàng (loâcut) .

 VD: gen quy ñònh maøu haït coù 2 alen: A -> haït vaøng ; a -> haït xanh  .

 

2. Caëp alen: laø 2 alen gioáng nhau hay khaùc nhau thuoäc cuøng moät gen naèm treân 1 caëp NST töông ñoàng ôû vò trí töông öùng trong teá baøo löôõng boäi . DV : AA , Aa , aa

- Neáu 2 alen coù caáu truùc gioáng nhau -> Caëp gen ñoàng hôïp.

VD: AA, aa

- Neáu 2 alen coù caáu truùc khaùc nhau -> Caëp gen dò hôïp.

VD: Aa , Bb 

 

3. Theå ñoàng hôïp: laø caù theå mang 2 alen gioáng nhau thuoäc cuøng 1 gen  .

  VD: aa, AA, BB, bb

 

4. Theå dò hôïp: laø caù theå mang 2 alen khaùc nhau thuoäc cuøng 1 gen.

  VD: Aa, Bb, AaBb

 

5. Tính traïng töông phaûn: laø 2 traïng thaùi khaùc nhau cuûa cuøng moät tính traïng nhöng bieåu hieän traùi ngöôïc nhau

  VD: thaân cao vaø thaân thaáp laø 2 traïng thaùi cuûa tính traïng chieàu cao thaân , thaønh caëp tính traïng töông phaûn

 

6. Kieåu gen: laø toå hôïp toaøn boä caùc gen trong teá baøo cuûa cô theå sinh vaät

  VD: Aa , Bb , ...

 

7 . Kieåu hình: Laø toå hôïp toaøn boä caùc tính traïng vaø ñaëc tính cô theå

  VD: ruoài daám coù kieåu hình thaân xaùm caùnh daøi hoaëc thaân ñen caùnh ngaén

 

II. CAÙC ÑÒNH LUAÄT CUÛA MEN DEN

 

A. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU DI TRUYEÀN CUÛA MENDEN:  coù 2 phöông phaùp

 

1. Phöông phaùp phaân tích cô theå lai

 

 a. Choïn doøng thuaàn:  troàng rieâng vaø ñeå töï thuï phaán , neáu ñôøi con hoaøn toaøn gioáng boá meï thì thöù ñaäu ñoù thuaàn chuûng veà tính traïng nghieân cöùu .

 b. Lai caùc caëp boá meï thuaàn chuûng khaùc nhau veà moät hoaëc vaøi caëp tính traïng töông phaûn.

 VD: P_t/c: vaøng  x  xanh

 c . Söû duïng thoáng keâ toaùn hoïc treân soá löôïng lôùn caù theå lai ñeå phaân tích quy luaät di truyeàn töø P -> F

 

2. Lai phaân tích:  laø pheùp lai giöõa cô theå mang tính trang troäi vôùi cô theå mang tính traïng laën ñeå kieåm tra kieåu gen cuûa  caù theå mang tính traïng troäi laø ñoàng hôïp hay dò hôïp

 - Neáu theá heä lai sinh ra ñoàng tính thì cô theå coù kieåu hình troäi coù kieåu gen ñoàng hôïp

 - Neáu theá heä lai sinh ra phaân tính thì cô theå coù kieåu hình troäi coù kieåu gen dò hôïp

 VD: Lai phaân tích ñaäu haït vaøng (coù KG AA hoaëc Aa ) vôùi ñaâu haït xanh (KG : aa )

   + Neáu F_a  ñoàng tính haït vaøng thì caây ñaäu haït vaøng muoán tìm KG coù KG ñoàng hôïp troäi (AA )

   + Neáu F_a phaân tính (1 vaøng : 1 xanh) thì caây ñaäu haït vaøng muoán tìm KG coù KG dò hôïp troäi (Aa)

 

B. LAI MOÄT CAËP TÍNH TRAÏNG

 

1.  Khaùi nieäm: Pheùp lai trong ñoù caëp boá meï thuaàn chuûng khaùc nhau veà 1 caëp tính traïng töông phaûn ñem lai

 

2 . Thí nghieäm: Lai 2 thöù ñaäu Haø Lan thuaàn chuûng khaùc nhau veà 1 caëp tín h traïng töông phaûn laø haït vaøng vôùi haït luïc, thu ñöôïc F₁ ñoàng loaït haït vaøng. Cho F₁ töï thuï, F₂ thu ñöôïc ¾ haït vaøng; ¼ haït xanh

 

3.  Noäi dung ñònh luaät

 

 a.  Ñònh luaät ñoàng tính: Khi lai boá meï khaùc nhau veà 1 caëp tính traïng töông phaûn , thì F₁ coù kieåu hình ñoàng nhaát bieåu hieän tính traïng 1 beân cuûa boá hoaëc meï. Tính traïng bieåu hieän ôû F₁ laø tính traïng troäi, tính traïng khoâng bieåu hieän ôû F₁ laø tính traïng laën

 b. Ñònh luaät phaân tính: Khi cho caùc cô theå lai F₁ töï thuï phaán hoaëc giao phaán thì F₂ coù söï phaân li kieåu hình theo tæ leä xaáp xæ 3 troäi : 1 laën

 

4. Giaûi thích ñònh luaät

 a. Theo Menden: theá heä lai F₁ khoâng sinh giao töû lai maø chæ sinh ra giao töû thuaàn khieát

 b. Theo thuyeát NST ( cô sôû teá baøo hoïc cuûa ñònh luaät ñoàng tính vaø phaân tính )

 

5. Ñieàu kieän nghieäm ñuùng cuûa ñònh luaät ñoàng tính vaø phaân tính:

 - Boá meï phaûi thuaàn chuûng vaø khaùc nhau 1 caëp tính traïng töông phaûn ñem lai

 - Tính traïng troäi phaûi troäi hoaøn toaøn

 - Soá caù theå phaân tích phaûi lôùn

 

6. YÙ nghóa

 - Ñònh luaät ñoàng tính: lai caùc gioáng thuaàn chuûng taïo öu theá lai ôû F₁ do caùc caëp gen dò hôïp quy ñònh.

 - Ñònh luaät phaân tính: khoâng duøng F₁ laøm gioáng vì F₂ xuaát hieän tính traïng laën khoâng coù lôïi

 - ÖÙng duïng ñònh luaät ñoàng tính vaø phaân tính trong pheùp lai phaân tích: cho pheùp lai xaùc ñònh ñöôïc kieåu gen cuûa cô theå mang tính traïng troäi laø theå ñoàng hôïp hay dò hôïp

       

C. LAI HAI VAØ NHIEÀU CAËP TÍNH TRAÏNG

 

1. Khaùi nieäm: Laø pheùp lai trong ñoù caëp boá meï thuaàn chuûng ñem lai phaân bieät nhau veà 2 hay nhieàu caëp tính traïng töông phaûn . VD : Lai giöõa ñaäu Haø Lan haït vaøng, trôn vôùi haït xanh, nhaên

 

2. Thí nghieäm cuûa Menden

 a. thí nghieäm vaø keát quaû 

 - Lai giöõa 2 thöù ñaäu thuaàn chuûng khaùc nhau 2 caëp tính traïng töông phaûn : haït vaøng voû trôn vôùi haït xanh voû nhaên , thu ñöôïc F₁ ñoàng loaït haït vaøng trôn .

 - Cho caùc caây F₁ vaøng trôn töï thuï phaán hoaëc giao phaán vôùi nhau , F₂ thu ñöôïc tæ leä xaáp xæ: 9 vaøng, trôn; 3 vaøng, nhaên; 3 xanh trôn; 1 xanh, nhaên.

 

 b. Nhaän xeùt: 

 - F₂ xuaát hieän 2 loaïi kieåu hình môùi khaùc boá meï laø vaøng nhaên vaø xanh trôn ñöôïc goïi laø bieán dò toå hôïp 

 - Moãi tính traïng xeùt rieâng tuaân theo ñònh luaät ñoàng tính ôû F₁ vaø phaân tính ôû F₂

  + Xeùt rieâng:

  * F₁: 100% haït vaøng à F₂: haït vaøng / haït xanh = 9 + 3 /3+1 = 3 / 1

  * F_1: 100% haït trôn à F₂: haït trôn / haït nhaên = 9+3 / 3+1 = 3 /1

  + Xeùt chung 2 tính traïng:

    Ôû F₂ = (3V :1X) ( 3T : 1N)  =  ( 9 V-T : 3V – N : 3 X-T : 1 X-N )

  Vaäy moãi caëp tính traïng di truyeàn khoâng phuï thuoäc vaøo nhau

 

 

3. Noäi dung ñònh luaät phaân li ñoäc laäp: Khi lai 2 boá meï thuaàn chuûng, khaùc nhau veà 2 hay nhieàu caëp tính traïng töông phaûn thì söï di truyeàn cuûa caëp tính traïng naøy khoâng phuï thuoäc vaøo söï di truyeàn cuûa caëp tính traïng kia, do ñoù ôû F₂ xuaát hieän nhöõng toå hôïp tính traïng khaùc boá meï goïi laø bieán dò toå hôïp 

 

4. Giaûi thích ñònh luaät phaân li ñoäc laäp cuûa Menden theo thuyeát NST (cô sôû TB hoïc)

 -  Gen troäi A: haït vaøng ; gen laën a : haït xanh. Gen troäi B : haït trôn ; gen laën b : haït nhaên

 -  Moãi caëp gen qui ñònh 1 caëp tính traïng vaø naèm treân 1 caëp NST töông ñoàng rieâng

 -  P _t/c: vaøng trôn x xanh nhaên à F₁: 100% vaøng trôn. F₁ x F₁ ->  F₂ goàm:

  +  9 kieåu gen: 1AABB: 2 AaBB : 2 AABb : 4 AaBb : 1AAbb : 2 Aabb: 1aaBB :2aaBb: 1aabb.

  +  4 kieåu hình : 9 vaøng trôn : 3 vaøng nhaên : 3 xanh trôn : 1 xanh nhaên

               

5. Ñieàu kieän nghieäm ñuùng 

 -  Boá meï phaûi thuaàn chuûng vaø khaùc nhau veà caùc caëp tính traïng töông phaûn ñem lai

 -  Tính traïng troäi phaûi troäi hoaøn toaøn .

 -  Soá caù theå phaân tích phaûi lôùn .

 -  Caùc caëp gen xaùc ñònh caùc caëp tính traïng töông phaûn naèm treân caùc caëp NST töông ñoàng khaùc nhau .

 -  Caùc caëp gen phaûi taùc ñoäng rieâng reõ leân söï hình thaønh tính traïng

              

6 . YÙ nghóa: Söï phaân li ñoäc laäp vaø toå hôïp töï do cuûa NST vaø gen trong giaûm phaân , thuï tinh laøm taêng bieán dò toå hôïp laø nguoàn nguyeân lieäu cho choïn gioáng vaø tieán hoaù , giaûi thích söï ña daïng cuûa sinh vaät

      

D. DI TRUYEÀN TÍNH TRAÏNG TRUNG GIAN (troäi khoâng hoaøn toaøn )

 

1. Thí nghieäm: Lai 2 thöù hoa Daï Lan thuaàn chuûng: hoa doû : AA vôùi hoa traéng aa, ñöôïc caùc caây F₁ ñeàu coù hoa maøu hoàng (Aa). Cho caùc caây F₁ töï thuï phaán (hoaëc giao phaán), ôû F₂ phaân li theo tæ leä: 1 ñoû : 2 hoàng : 1 traéng 

 * Nhaän xeùt: Theå ñoàng hôïp vaø dò hôïp coù kieåu hình khaùc nhau

              

2. Noäi dung ñònh luaät: Khi lai 2 cô theå boá meï khaùc nhau veà 1 caëp tính traïng, thì F₁ ñoàng loaït mang tính traïng trung gian giöõa boá vaø meï.

 

3. Giaûi thích   

 -  Tính traïng maøu hoa do moät caëp gen quy ñònh, AA : hoa ñoû ; aa : hoa traéng; Aa: hoa hoàng .

 -  Sô ñoà lai: 

     P: AA (hoa ñoû )  x aa ( hoa traéng )

     G_p:  A                        a

     F₁  :        Aa ( 100% hoa hoàng )

     F₁  x F₁: Aa (hoa hoàng)  x Aa (hoa hoàng )

     G_F1 :      A, a                  A , a

      F₂:  AA (1 ñoû) : 2 Aa (2 hoàng ) : aa (1 traéng)

 

B. PHÖÔNG PHAÙP GIAÛI

 

I . TÍNH SOÁ LOAÏI VAØ THAØNH PHAÀN GEN GIAO TÖÛ    

1. Soá loaïi giao töû

Khoâng tuyø thuoäc vaøo kieåu gen trong KG maø tuyø thuoäc vaøo soá caëp gen dò hôïp trong ñoù :

+ Trong KG coù 1 caëp gen dò hôïp à 2¹  loaïi giao töû

+ Trong KG coù 2 caëp gen dò hôïp à 2²  loaïi giao töû 

+ Trong KG coù 3 caëp gen dò hôïp à 2³  loaïi giao töû

+ Trong KG coù n caëp gen dò hôïp à 2ⁿ  loaïi giao töû

                   

2. Thaønh phaàn gen (KG) cuûa giao töû 

   Trong teá baøo (2n) cuûa cô theå gen toàn taïi thaønh töøng caëp töông ñoàng, coøn trong giao töû (n) chæ coøn mang 1 gen trong caëp

    + Ñoái vôùi caëp gen ñoàng hôïp AA (hoaëc aa) : cho 1 loaïi giao töû A (hoaëc 1 loaïi giao töû a)

    + Ñoái vôùi caëp gen dò hôïp Aa:cho 2 loaïi giao töû vôùi tæ leä baèng nhau giao tö A vaø giao töû a

    + Suy luaän töông töï ñoái vôùi nhieàu caëp gen dò hôïp name treân caùc caëp NST khaùc nhau, thaønh phaàn kieåu gen cuûa caùc loaïi giao töû ñöôïc ghi theo sô ñoà phaân nhaùnh (sô ñoà Auerbac) hoaëc baèng caùch nhaân ñaïi soá

    Ví duï: Kieåu gen: AaBbDd  à giao töû: ABD, ABd , AbD, Abd,

aBD, aBd , abD , abd

 

II. TÍNH SOÁ KIEÅU TOÅ HÔÏP, KIEÅU GEN, KIEÅU HÌNH VAØ CAÙC TÆ LEÄ PHAÂN LI ÔÛ ÑÔØI CON

 

1.  Soá kieåu toå hôïp   

Moãi loaïi giao töû ñöïc toå hôïp töï do vôùi caùc loaïi giao töû caùi taïo thaønh nhieàu kieåu toå hôïp trong caùc hôïp töû . Vì vaäy soá kieåu toå hôïp giöõa caùc loaïi giao töû ñöïc vaø caùi laø:

Soá kieåu toå hôïp = soá loaïi giao töû ñöïc  x soá loaïi giao töû caùi 

Chuù yù: 

 + Bieát kieåu toå hôïp => bieát soá loaïi giao töû ñöïc, giao töû caùi => bieát ñöôïc caëp gen dò hôïp trong kieåu gen cuûa cha meï.                

 + Kieåu toå hôïp khaùc nhau nhöng coù theå ñöa ñeán kieåu gen gioáng nhau => soá KG < soá kieåu toå hôïp. 

 

2. Soá lọaïi giao töû vàø tæ lệä phaân li veà kieåu gen(KG), kieåu hình (KH) 

Söï di truyeàn cuûa caùc gen laø ñoäc laäp vôùi nhau => söï toå hôïp töï do giöõa caùc caëp gen cuõng nhö giöõa caùc caëp tính traïng. Vì vaäy, keát quûa veà kieåu gen cuõng nhö veà kieåu hình ôû ñôøi con ñöôïc tính nhö sau : 

 + Tæ lệä KG chung cưûa nhieàu caëp gen = caùc tæ leä KG rieâng reõ củûa moãi caêp gen nhaân vôùi nhau 

=> Soá KG tính chung = soá KG rieâng cuûa moãi caëp gen nhaân vôùi nhau 

  + Tæ leä KH chung cuûa nhieàu caëp tính traïng = caùc tæ leä KH rieâng reõ cuûa moãi caëp tính traïng nhaân vôùi nhau

 

III. TÌM KIEÅU GEN CUÛA BOÁ MEÏ 

 

1. Kieåu gen rieâng cuûa töøng loaïi tính traïng 

Xeùt rieâng keát quaû ñôøi con lai F₁  cuûa töøng loaïi tính traïng 

a) F₁ ñoàng tính 

 +  Neáu boá me (P)ï coù KH khaùc nhau thì F₁  nghieäm ñuùng ÑL ñoàng tính cuûa Menden => tính traïng bieåu hieän ôû F₁ laø tính traïng troäi vaø theá heä P ñeàu thuaàn chuûng: AA  x  aa. 

 +  Neáu P cuøng kieåu hình vaø F₁ mang tính traïng troäi thì 1 trong 2P coù KG ñoàng hôïp troäi AA, P coøn laïi coù theå laø AA hoaëc Aa            +  Neáu P khoâng roõ KH vaø F₁ mang tính traïng troäi, thì 1 trong 2 P laø ñoàng hôïp troäi AA, P coøn laïi tuyø yù: AA, Aa hoaëc aa. 

b) F₁  phaân tính neáu coù tæ leä 

 ·  F₁  phaân tính theo tæ leä 3 : 1 

 F₁ nghieäm ñuùng ñònh luaät phaân tính cuûa Menden => tính traïng laø tính traïng troäi, laø tính traïng laën vaø P ñeàu dò hôïp Aa xAa

 

Chuù yù: Trong tröôøpng hôïp troäi khoâng hoaøn toaøn thì tæ leä F₁ laø 1:2: 1. Trong tröôøng hôïp coù gen gaây cheat ôû traïng thaùi ñoàng hôïp thì tæ leä F₁ laø 2:1. 

 ·  F₁ phaân tính theo tæ leä 1 : 1 

 F₁ laø keát quûa ñaëc tröng cuûa pheùp lai phaân tích theå dò hôïp => 1 beân P coù KG dò hôïp Aa, P coøn laïi ñoàng hôïp aa 

 ·  F₁ phaân tính khoâng roõ tæ leä 

Döïa vaøo caù theå mang tính traïng laën ôû F₁ laø àa => P ñeàu chöùa gen làën a, phoái hôïp vôùi KH củûa P suy ra KG củûa P. 

 

2.  Kieåu gen chung cuûa nhieàu loaïi tính traïng 

a)  Trong pheùp lai khoâng phaûi laø pheùp lai phaân tích. 

Keát hôïp keát quaû veà KG rieâng cuûa töøng loaïi tính traïng vôùi nhau. 

Ví duï: ÔÛ caø chua A : quaû ñoû ; a quaû vaøng                                               B : quaû troøn ; b quaû baàu duïc 

Cho lai 2 caây chöa roõ KG vaø KH vôùi nhau thu ñöôïc F₁ goàm: 3 caây ñoû troøn; 3 ñoû baàu duïc; 1 vaøng troøn; 1 vaøng baàu duïc. Caùc caëp gen naèm treân caùc caëp NST khaùc nhau. Tìm KG 2 caây thuoäc theá heä P.  -  Xeùt rieâng töøng caëp tính traïng:

 + F₁goàm (3+3) ñoû: (1 + 1) vaøng = 3 ñoû : 1 vaøng (theo ÑL ñoàng tính) => P : Aa x Aa + F₁ goàm (3 +1 ) troøn : (3 + 1) baàu duïc = 1 troøn : 1 baàu duïc (lai phaân tích dò hôïp) => P : Bb x bb

 - Xeùt chung: Keát hôïp keát quûa veà KG rieâng cuûa moãi loaïi tính traïng ôû treân => KG cuûa P laø: AaBb x AaBb.

b) Trong pheùp lai phaân tích .

 Khoâng xeùt rieâng töøng loaïi tính traïng maø phaûi döïa vaøo keát quaû cuûa pheùp lai ñeå xaùc ñònh tæ leä vaø thaønh phaàn gen cuûa moãi loaïi giao töû sinh ra => KG cuûa caù theå ñoù

 

IV. CAÙCH NHAÄN ÑÒNH QUY LUAÄT DI TRUYEÀN

 

1) Caên cöù vaøo pheùp lai khoâng phaûi laø pheùp lai phaân tích:

 - Tìm tæ leä phaân tính veà KH ôû theá heä con ñoái vôùi moãi loaïi tính traïng.

 - Nhaân tæ leä KH rieâng reõ cuûa loaïi tính traïng naøy vôùi vôùi tæ leä KH rieâng cuûa loaïi tính traïng kia. Neáu thaáy keát quaû tính ñöôïc phuø hôïp vôùi keát quûa pheùp lai => 2 caëp gen quy ñònh 2 loaïi tính traïng ñoù naèm treân 2 caëp NST khaùc nhau , di truyeàn theo quy luaät phaân li ñoäc laäp cuûa Menden (tröø tæ leä 1:1 nhaân vôùi nhau)

  Ví duï: Cho lai 2 thöù caø chua: quaû ñoû thaân cao vôùi quaû ñoû thaân thaáp thu ñöôïc 37,5% quaû ñoû thaân cao: 37,5% quaû ñoû thaân thaáp :12,5% quaû vaøng thaân cao, 12,5% quaû vaøng thaân thaáp . Bieát raèng moãi tính traïng do 1 gen quy ñònh

Giaûi

+ Xeùt rieâng töøng tính traïng ôû theá heä con 

 - (37,5% + 37,5%) ñoû : (12,5% + 12,5%) vaøng = 3 ñoû : 1 vaøng. 

 - (37,5% + 12,5% ) cao : ( 37,5 % + 12,5% ) thaáp = 1 cao : 1 thaáp

+ Nhaân 2 tæ leä naøy ( 3 ñoû : 1 vaøng ) ( 1 cao : 1 thaáp ) = 3 ñoû cao : 3 ñoû thaáp : 1 vaøng cao : 1 vaøng thaáp. phuø hôïp vôùi pheùp lai trong ñeà baøi. Vaäy 2 caëp gen quy ñònh 2 caëp naèm treân 2 caëp NST khaùc nhau

 

2) Caên cöù vaøo pheùp lai phaân tích

Khoâng xeùt rieâng töøng loaïi tính traïng maø döïa vaøo keát quaû pheùp lai ñeå xaùc ñònh tæ leä vaø loaïi giao töû sinh ra cuûa caùc caù theå caàn tìm.

  Neáu keát quaû lai chöùng toû caù theå dò hôïp keùp cho ra 4 loaïi giao töû tæ leä baèng nhau => 2caëp gen ñoù naèm treân 2 caëp NST khaùc nhau.

           

tải bài tập trắc nghiệm

                                         Trung tâm gia sư NTIC

                                      (nguồn từ tư liệu sinh học)